Antarktyka – Słońce

Poprawna odpowiedź

1 ` `- B

2 - A

Wymaganie ogólne

2.2 Identyfikowanie związków i zależności oraz wyjaśnianie zjawisk i procesów. Uczeń identyfikuje związki i zależności w środowisku przyrodniczym, gospodarce i życiu społecznym w różnych skalach przestrzennych (lokalnej, regionalnej, krajowej, globalnej)

Wymaganie szczegółowe

1.8. Mapa – umiejętności czytania, interpretacji i posługiwania się mapą. Uczeń analizuje i interpretuje treści map ogólnogeograficznych, tematycznych, turystycznych.
2.3. Kształt, ruchy Ziemi i ich następstwa. Uczeń podaje cechy ruchu obiegowego Ziemi.
2.4. Kształt, ruchy Ziemi i ich następstwa. Uczeń podaje najważniejsze geograficzne następstwa ruchów Ziemi.

Komentarz

Ruchy Ziemi i ich skutki to jedne z trudniejszych zagadnień geografii fizycznej. Dobowe i roczne cykle na Ziemi są dla wszystkich dość oczywiste. Już kilkuletnie dzieci wiedzą, że stale następują po sobie noc i dzień, a także pory roku w stałej kolejności. Natomiast w czasie dalszej nauki uczniom sprawia trudność opisywanie przebiegu ruchów Ziemi, omawianie przyczyn różnic w oświetleniu Ziemi, a zwłaszcza – wyjaśnienie, dlaczego jedne miejsca na Ziemi są w tym samym czasie oświetlone przez Słońce, a inne nie, skąd bierze się różna długość dni i nocy w różnych miejscach i w różnych porach roku, a także gdzie i dlaczego występują dni i noce polarne. Zapewne wynika to z konieczności wyobrażenia sobie wzajemnego położenia Słońca i Ziemi, i to nie jako układu statycznego, lecz znajdującego się w podwójnym ruchu: obrotowym i obiegowym. Trudność polega być może także na tym, że uczniowie rzadko podróżują na tyle często i tak daleko, by móc obserwować zmiany związane z ruchami Ziemi. W tym kontekście łatwiej jest mówić o ruchu obrotowym i jego następstwach. Różnice czasu słonecznego można zaobserwować w czasie podróży po Europie, bo jadąc do takich krajów, jak na przykład Hiszpania czy Irlandia, należy przestawić zegarek na czas urzędowy obowiązujący w tych krajach. Można też obliczać różnice czasu słonecznego pomiędzy miastami w Polsce. Także telewizja, zwłaszcza na przełomie „starego” i „nowego” roku, przychodzi z pomocą w opisywaniu skutków ruchu obrotowego, pokazując miejsca na Ziemi, w których mieszkańcy już powitali następny rok. Inną okazją do uświadomienia sobie różnic czasu wynikających z ruchu obrotowego są bezpośrednie transmisje z różnych wydarzeń sportowych. Zdarza się, że zagorzali kibice wstają w nocy, by śledzić sportowe zmagania swoich idoli.

Wszystkie wymienione przykłady powinny pomóc uczniom w wyobrażeniu sobie, a następnie w zrozumieniu następstw ruchu obrotowego, jednak większą trudność sprawia uczniom zrozumienie ruchu obiegowego i jego skutków dla różnych miejsc Ziemi. Łatwiej jest zrozumieć utrwalane od najmłodszych lat występowanie pór roku w strefie umiarkowanej, natomiast wyobrażenie sobie różnicy kąta padania promieni słonecznych w różnych miejscach i konsekwencji tej różnicy jest już bardziej problematyczne. Dlatego też w nauczaniu tych zagadnień pomocne są odpowiednie symulacje. Gdy uczeń ma możliwość prześledzenia zmian wywołanych ruchami Ziemi, łatwiej zapamiętuje potrzebne informacje, gdyż wynika to ze zrozumienia zagadnienia, a nie z pamięciowego opanowania faktów.

Powyższe zadanie sprawdza zrozumienie skutków zmian w oświetleniu Ziemi w pierwszych dniach pór roku. Uczeń nie musi wykazywać się znajomością konkretnych dat przesileń i równonocy, gdyż interesująca nas data jest podana w poleceniu. Do rozwiązania zadania ważniejsze są informacje o położeniu danego miejsca względem koła podbiegunowego południowego i o porze roku, w której dokonujemy obserwacji, gdyż położenie w strefie podbiegunowej, czyli między kołem podbiegunowym a biegunem, na obu półkulach skutkuje występowaniem dni i nocy polarnych.

Jeśli miejsce leży w strefie umiarkowanej, czyli tak, jak to  przedstawiono na mapie w zadaniu: na północ od koła podbiegunowego południowego, to dni i noce polarne nie występują. Im bliżej tego pierwszego równoleżnika, tym dzień zimą będzie krótszy, a latem – dłuższy. Prawidłowe rozwiązanie zadania polega na ustaleniu, czy w stacji Arctowskiego wystąpi noc polarna, czyli inaczej mówiąc, czy stacja leży w okołobiegunowej, czy też w umiarkowanej strefie oświetlenia Ziemi. W drugim wierszu należy uzasadnić występowanie tego zjawiska, czyli wybrać położenie na północ od koła podbiegunowego południowego. Tok myślenia ucznia przy poprawnym rozwiązaniu może wyglądać następująco: „Sprawdzam, że stacja Arctowskiego leży na północ od koła podbiegunowego południowego, a więc leży w umiarkowanej strefie oświetlenia Ziemi. Pamiętam, że stacja leży na półkuli południowej, więc pory roku są odwrotne w stosunku do tych w Polsce. Dlatego 22 czerwca w stacji jest zima, a dzień jest bardzo krótki, ale noc polarna nie wystąpi.”

Warto również przeanalizować możliwe do popełnienia błędy. W pierwszym wierszu uczeń, który zaznaczy odpowiedź A, prawdopodobnie nie wie, jakie jest znaczenie informacji przedstawionej na mapie, czyli zaznaczenia lokalizacji stacji w stosunku do koła podbiegunowego. Błąd popełniony w drugiej części zadania może wynikać z nieznajomości kierunków na mapach wykonanych w różnych skalach i odwzorowaniach. Połączenie odpowiedzi (1)A-(2)B może być jeszcze uzasadnione błędnym wyborem położenia stacji, ale odpowiedzi (1)- A, (2)A oraz (1)-B, (2)-B wskazują na losowe wybieranie lub zupełny brak wiedzy o strefach oświetlenia Ziemi.

Z zadania uczeń dowiaduje się też, że Polacy mają swój wkład w badanie obszarów polarnych. Tę tematykę można poszerzyć nie tylko o warunki pracy polskich naukowców w obszarach polarnych, ale i o aspekt wychowawczy, na przykład podróży Marka Kamińskiego z nastoletnim Jasiem Melą na biegun. Jeśli zadanie będzie omawiane w czasie lekcji podsumowującej tematykę obszarów polarnych, można czytać fragmenty dzienników Marka Kamińskiego i Janka Meli. Chłopiec przeżył kilka dramatów, jednak nie tylko nie poddał się, ale osiągnął więcej niż jego rówieśnicy. Ten fakt może być podstawą do dłuższej dyskusji, na przykład podczas lekcji wychowawczej.

Słowa kluczowe