Guarana

Poprawna odpowiedź

1. - Prawda,

2. - Fałsz,

3. - Fałsz.

Wymaganie ogólne

Wymaganie szczegółowe

Komentarz

Prezentowane zadanie zostało opracowane w celu zbadania umiejętności wymaganych przez podstawę programową chemii na poziomie podstawowym szkoły ponadgimnazjalnej. Na tym poziomie edukacyjnym od uczniów wymaga się takich umiejętności jak wnioskowanie na podstawie analizy tekstu oraz rozumienie związku właściwości substancji z ich zastosowaniem praktycznym. Uczeń powinien posługiwać się zdobytą wiedzą chemiczną w kontekście dbałości o własne zdrowie, zwłaszcza w odniesieniu do składników popularnych napojów i leków.

Guarana jest popularną substancją pobudzającą, która wchodzi w skład wielu preparatów i produktów spożywczych takich, jak: suplementy diety, leki, napoje energetyczne i izotoniczne, napoje w tabletkach musujących, a także herbaty. Producenci tych produktów zachwalają guaranę, jako roślinę słynącą „z wysokiej zawartości naturalnej kofeiny, 4 razy wyższej niż w naturalnej kawie”, ale „znacznie mniej szkodliwą” czy wręcz „całkowicie bezpieczną” [1]. Podkreślany jest też fakt, że efekt zażycia guarany utrzymuje się do 6 godzin, podczas gdy kawa przestaje działać po ok. 4 godzinach. Chociaż zażywanie guarany zastępuje wypijanie kilku filiżanek kawy dziennie i jest polecane w stanach zwiększonego wysiłku fizycznego i umysłowego [2], to należy pamiętać o tym, że guarana przyjmowana w zbyt dużych dawkach może wykazywać skutki uboczne tak samo jak kofeina zawarta w kawie. Do znanych skutków przedawkowania guarany należą: reakcje alergiczne, zgaga, rozstrój żołądka, zaparcia lub biegunki, nerwowość i lęk, bezsenność, zaburzenia rytmu serca oraz bóle głowy. Nie powinny jej stosować osoby z nadciśnieniem, chorobami serca, cukrzycą, kobiety w ciąży oraz w okresie karmienia piersią. Na ulotkach suplementów zawierających tę substancję można przeczytać, że „Nie należy przekraczać zalecanej do spożycia porcji w ciągu dnia.”  

Tego typu zadaniem „prowokujemy ucznia do refleksji nad tym, że to, co spożywa i pije, ma istotny wpływ na jego organizm”, „wskazujemy na te właściwości substancji, które mogą wpływać na organizm ludzki” i „uświadamiamy prawdę stwierdzoną przez Paracelsusa (1525 r.), że ’Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną, tylko dawka decyduje, że jakaś substancja nie jest trucizną’” [3].

Zadanie zostało przetestowane na grupie 213 uczniów z pierwszych klas szkół ponadgimnazjalnych. Prawdopodobieństwo losowego udzielenia odpowiedzi poprawnej na poszczególne pytania wynosiło 50%, a prawdopodobieństwo rozwiązania całego zadania 12,5%. Aby odpowiedzieć poprawnie na pytanie zawarte w wierszu 1 uczniowie: i) powinni wiedzieć, że za określone działanie każdego leku, suplementu diety czy też środka spożywczego odpowiedzialna jest substancja aktywna (substancja czynna) w nim zawarta; ii) zrozumieć, że guaranina to ta sama substancja co kofeina; iii) wyciągnąć wniosek, że preparaty z taką samą substancją aktywną będą działały na organizm w podobny sposób. Pytanie to okazało się najłatwiejsze w całym zadaniu – poprawną odpowiedź wybrało 73,7% badanych uczniów.

W wierszu 2 uczniowie mieli za zadanie ocenić czy stosowanie guaraniny jest bezpieczniejsze niż kofeiny zawartej w kawie. Na podstawie informacji o czterokrotnie wyższej zawartości kofeiny w guaranie, uczniowie mogli wywnioskować, że ze względu na wyższe stężenie kofeiny guarana ma silniejsze działanie niż kawa. Mogli także założyć, że kawa i guarana są równie bezpieczne/niebezpieczne ze względu na identyczną substancję aktywną (podobne działanie, a więc podobne skutki uboczne). Odsetek uczniów, którzy odpowiedzieli poprawnie na to pytanie wyniósł 51,6%. Uczniowie, którzy wybrali błędną odpowiedź (35,7%) albo nie znali związku pomiędzy ilością zażywanej substancji a możliwością jej przedawkowania, albo uznali, że wolniejsze wchłanianie guarany z przewodu pokarmowego wystarczy, by uznać ją za bezpieczniejszą. Uczniowie mogli się także kierować wiedzą potoczną o guaranie, utrwalaną przez reklamy suplementów diety i napojów energetycznych, w których guarana przedstawiana jest jako „bezpieczny zamiennik” cieszącej się „złą sławą” kawy.

W przypadku wiersza 3, uczniowie mieli odpowiedzieć na pytanie, czy przyjmowanie guarany w dużych dawkach nie ma wpływu na funkcjonowanie organizmu. Chociaż wstęp do zadania zawiera opis wpływu guarany na sprawność psychofizyczną organizmu ludzkiego, a uczniowie powinni wiedzieć, że przyjmowanie jej w dużych dawkach powinno pogłębiać to oddziaływanie, to tylko 67,1% uczniów odpowiedziało poprawnie na to pytanie. Można przypuszczać, że uczniowie, którzy wybrali błędną odpowiedź (20,2%) uważali, iż środki pochodzenia naturalnego nie mogą szkodzić, bez względu na ilość spożytej substancji. Jednak w wierszu 3 nie pytano o to czy guarana jest szkodliwa, tylko o to czy przyjmowana w dużych dawkach ma jakikolwiek wpływ na organizm. Nie można też wykluczyć, że część uczniów po prostu nie zauważyła zaprzeczenia w tym pytaniu („nie ma wpływu”). Wyniki wcześniejszych badań wykazały, że uczniowie często nie widzą „nie” w pytaniu i nawet podkreślenie tego słowa nie poprawia znacząco wyników testu (patrz: „Nitro, czyli gaz do dechy”, Zadanie 2, http://www.bnd.ibe.edu.pl/tool-page/305).   

Odsetek uczniów, którzy w ogóle nie odpowiedzieli na pytania, w przypadku każdego wiersza wynosił ponad 12%. W sumie całe zadanie poprawnie rozwiązało 38,0% uczniów biorących udział w badaniu. Taki wynik może trochę niepokoić – nie wszyscy uczniowie zdają sobie sprawę z tego, że każdy preparat, nawet ziołowy, można przedawkować. Część z nich słabo kojarzy związek przyjmowanej dawki substancji chemicznej z jej działaniem na organizm, co może utrudniać zrozumienie mechanizmu działania leków. Przypuszczalnie, kombinacja wiadomości pochodzących z reklam środków energetycznych i innych preparatów pobudzających oraz stron internetowych poświęconych substancjom pobudzającym wytworzyła u niektórych uczniów fałszywy obraz guarany jako środka całkowicie bezpiecznego, który można przyjmować nawet w olbrzymich dawkach, bez szkody dla organizmu. Tego typu błędne przekonanie (ang. misconception) może utrudniać uczniom zrozumienie, od czego zależą lecznicze i toksyczne właściwości substancji, a także prowadzić do niewłaściwego przyjmowania leków i środków pobudzających. Niezależnie od tego, czy uczniowie realizowali już ten temat na lekcji, czy też ich wiedza pochodziła z własnych doświadczeń, nauczyciele powinni zwracać uwagę na istnienie takich przekonań wśród uczniów i starać się je eliminować, realizując tematy dotyczące chemii leków i środków spożywczych na IV etapie kształcenia.    

[1] http://osuplementach.pl/guarana

[2] http://www.doz.pl/leki/p1780-Guarana_Walmark

[3] Ministerstwo Edukacji Narodowej: Podstawa programowa z komentarzami, T.5. Edukacja przyrodnicza w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum; przyroda, geografia, biologia, chemia, fizyka, MEN, 2009. www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma/men_tom_5.pdf

Słowa kluczowe