Podstawy programowe - Biologia
Wymagania ogólne
Wymagania szczegółowe
Wymagania ogólne
1.1 Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych. Uczeń opisuje, porządkuje i rozpoznaje organizmy.
1.2 Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych. Uczeń wyjaśnia zjawiska i procesy biologiczne zachodzące w wybranych organizmach i w środowisku.
1.3 Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych. Uczeń przedstawia i wyjaśnia zależności między organizmem a środowiskiem.
1.4 Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych. Uczeń wskazuje ewolucyjne źródła różnorodności biologicznej.
2.1 Znajomość metodyki badań biologicznych. Uczeń planuje, przeprowadza i dokumentuje obserwacje i proste doświadczenia biologiczne.
2.2 Znajomość metodyki badań biologicznych. Uczeń określa warunki doświadczenia, rozróżnia próbę kontrolną i badawczą, formułuje wnioski.
2.3 Znajomość metodyki badań biologicznych. Uczeń przeprowadza obserwacje mikroskopowe preparatów świeżych i trwałych.
3.1 Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji.Uczeń wykorzystuje różnorodne źródła i metody pozyskiwania informacji, w tym technologię informacyjno-komunikacyjną.
3.2 Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń odczytuje, analizuje, interpretuje i przetwarza informacje tekstowe, graficzne, liczbowe.
3.3 Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń rozumie i interpretuje pojęcia biologiczne, zna podstawową terminologię biologiczną.
4.1 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń interpretuje informacje i wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe między faktami, formułuje wnioski.
4.2 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń formułuje i przedstawia opinie związane z omawianymi zagadnieniami biologicznymi.
5.1 Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka. Uczeń analizuje związek pomiędzy własnym postępowaniem a zachowaniem zdrowia (prawidłowa dieta, aktywność ruchowa, badania profilaktyczne).
5.2 Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka. Uczeń rozpoznaje sytuacje wymagające konsultacji lekarskiej.
5.3 Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka. Uczeń rozumie znaczenie krwiodawstwa i transplantacji narządów.
Wymagania szczegółowe
1.1. Związki chemiczne budujące organizmy oraz pozyskiwanie i wykorzystanie energii. Uczeń wymienia najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów i wykazuje kluczową rolę węgla dla istnienia życia.
1.2. Związki chemiczne budujące organizmy oraz pozyskiwanie i wykorzystanie energii. Uczeń przedstawia znaczenie wody dla funkcjonowania organizmów.
1.3. Związki chemiczne budujące organizmy oraz pozyskiwanie i wykorzystanie energii. Uczeń wyróżnia podstawowe grupy związków chemicznych występujących w żywych organizmach (węglowodany, białka, tłuszcze, kwasy nukleinowe, witaminy, sole mineralne) oraz przedstawia ich funkcje.
1.4. Związki chemiczne budujące organizmy oraz pozyskiwanie i wykorzystanie energii. Uczeń przedstawia fotosyntezę, oddychanie tlenowe oraz fermentację mlekową i alkoholową jako procesy dostarczające energii.
1.5. Związki chemiczne budujące organizmy oraz pozyskiwanie i wykorzystanie energii. Uczeń wymienia czynniki niezbędne do życia dla organizmów samożywnych i cudzożywnych.
2.1. Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń dokonuje obserwacji mikroskopowych komórki i rozpoznaje (pod mikroskopem, na schemacie, na zdjęciu lub po opisie) podstawowe elementy budowy komórki (błona komórkowa, cytoplazma, jądro, chloroplast, mitochondrium, wakuola, ściana komórkowa).
2.2. Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń przedstawia podstawowe funkcje poszczególnych elementów komórki.
2.3. Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń porównuje budowę komórki bakterii, roślin i zwierząt, wskazując cechy umożliwiające ich rozróżnienie.
3.1. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń uzasadnia potrzebę klasyfikowania organizmów i przedstawia zasady systemu klasyfikacji biologicznej (system jako sposób katalogowania organizmów, jednostki taksonomiczne, podwójne nazewnictwo).
3.2. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń posługuje się prostym kluczem do oznaczania organizmów.
3.3. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń wymienia cechy, którymi wirusy różnią się od organizmów zbudowanych z komórek.
3.4. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń podaje znaczenie czynności życiowych organizmu (jednokomórkowego i wielokomórkowego): odżywiania, oddychania, wydalania, ruchu, reakcji na bodźce, rozmnażania, wzrostu i rozwoju.
3.5. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń przedstawia podstawowe czynności życiowe organizmu jednokomórkowego na przykładzie wybranego protista samożywnego (np. eugleny) i cudzożywnego (np. pantofelka).
3.6. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń przedstawia miejsca występowania bakterii i protistów oraz ich znaczenie w przyrodzie i dla człowieka.
3.7. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń wymienia cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do grzybów oraz identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela grzybów na podstawie obecności tych cech; wskazuje miejsca występowania grzybów (w tym grzybów porostowych).
3.8. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń obserwuje okazy i porównuje cechy morfologiczne glonów i roślin lądowych (mchów, widłaków, skrzypów, paproci, nagozalążkowych i okrytozalążkowych), wymienia cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do wymienionych wyżej grup oraz identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela jednej z nich na podstawie obecności tych cech.
3.9. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń wymienia cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów (skorupiaków, owadów i pajęczaków), mięczaków, ryb, płazów, gadów, ptaków, ssaków oraz identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela jednej z wymienionych grup na podstawie obecności tych cech.
3.10. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń porównuje cechy morfologiczne, środowisko i tryb życia grup zwierząt wymienionych w pkt 9, w szczególności porównuje grupy kręgowców pod kątem pokrycia ciała, narządów wymiany gazowej, ciepłoty ciała, rozmnażania i rozwoju.
3.11. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd różnorodności organizmów. Uczeń przedstawia znaczenie poznanych grzybów, roślin i zwierząt w środowisku i dla człowieka.
4.1. Ekologia. Uczeń przedstawia czynniki środowiska niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmów w środowisku lądowym i wodnym.
4.2. Ekologia. Uczeń wskazuje, na przykładzie dowolnie wybranego gatunku, zasoby, o które konkurują jego przedstawiciele między sobą i z innymi gatunkami, przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej.
4.3. Ekologia. Uczeń przedstawia, na przykładzie poznanych wcześniej roślinożernych ssaków, adaptacje zwierząt do odżywiania się pokarmem roślinnym;podaje przykłady przystowsowań roślin służących obronie przed zgryzaniem.
4.4. Ekologia. Uczeń przedstawia, na przykładzie poznanych wcześniej mięsożernych ssaków, adaptacje drapieżników do chwytania zdobyczy; podaje przykłady obronnych adaptacji ich ofiar.
4.5. Ekologia. Uczeń przedstawia, na przykładzie poznanych pasożytów, ich adaptacje do pasożytniczego trybu życia.
4.6. Ekologia. Uczeń wyjaśnia, jak zjadający i zjadani regulują wzajemnie swoją liczebność.
4.7. Ekologia. Uczeń wykazuje, na wybranym przykładzie, że symbioza (mutualizm) jest wzajemnie korzystna dla obu partnerów.
4.8. Ekologia. Uczeń wskazuje żywe i nieożywione elementy ekosystemu;wykazuje, że są one powiązane różnorodnymi zależnościami.
4.9. Ekologia. Uczeń opisuje zależności pokarmowe (łańcuchy i sieci pokarmowe) w ekosystemie, rozróżnia producentów, konsumentów i destruentów oraz przedstawia ich rolę w obiegu materii i przepływie energii przez ekosystem.
5.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu roślinnego na przykładzie rośliny okrytozalążkowej. Uczeń wymienia czynności życiowe organizmu roślinnego.
5.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu roślinnego na przykładzie rośliny okrytozalążkowej. Uczeń identyfikuje (np. na schemacie, fotografii, rysunku lub na podstawie opisu) i opisuje organy rośliny okrytonasiennej (korzeń, pęd, łodyga, liść, kwiat, owoc) oraz przedstawia ich funkcje.
5.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu roślinnego na przykładzie rośliny okrytozalążkowej. Uczeń wskazuje cechy adaptacyjne w budowie tkanek roślinnych do pełnienia określonych funkcji (tkanka twórcza, okrywająca, miękiszowa, wzmacniająca, przewodząca).
5.4. Budowa i funkcjonowanie organizmu roślinnego na przykładzie rośliny okrytozalążkowej. Uczeń rozróżnia elementy budowy kwiatu (okwiat: działki kielicha i płatki korony oraz słupkowie, pręcikowie) i określa ich rolę w rozmnażaniu płciowym.
5.5. Budowa i funkcjonowanie organizmu roślinnego na przykładzie rośliny okrytozalążkowej. Uczeń przedstawia budowę nasienia (łupina nasienna, bielmo, zarodek) oraz opisuje warunki niezbędne do procesu kiełkowania (temperatura, woda, tlen)
5.6. Budowa i funkcjonowanie organizmu roślinnego na przykładzie rośliny okrytozalążkowej. Uczeń podaje przykłady różnych sposobów rozsiewania się nasion i przedstawia rolę owocu w tym procesie.
6.1.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Tkanki, narządy, układy narządów. Uczeń opisuje hierarchiczną budowę organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów).
6.1.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Tkanki, narządy, układy narządów. Uczeń podaje funkcje tkanki nabłonkowej, mięśniowej, nerwowej, krwi, tłuszczowej, chrzęstnej i kostnej oraz przedstawia podstawowe cechy budowy warunkujące pełnienie tych funkcji.
6.1.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Tkanki, narządy, układy narządów. Uczeń opisuje budowę, funkcje i współdziałanie poszczególnych układów: ruchu, pokarmowego, oddechowego, krążenia, wydalniczego, nerwowego, dokrewnego i rozrodczego.
6.2.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń wykazuje współdziałanie mięśni, ścięgien, kości i stawów w prawidłowym funkcjonowaniu układu ruchu.
6.2.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń wymienia i rozpoznaje (na schemacie, rysunku, modelu, według opisu itd.) elementy szkieletu osiowego, obręczy i kończyn.
6.2.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń przedstawia funkcje kości i wskazuje cechy budowy fizycznej i chemicznej umożliwiające ich pełnienie.
6.2.4. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń przedstawia znaczenie aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania układu ruchu i gęstości masy kostnej oraz określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała.
6.3.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i odżywianie się. Uczeń podaje funkcje poszczególnych części układu pokarmowego, rozpoznaje te części (na schemacie, modelu, rysunku, według opisu itd.) oraz przedstawia związek ich budowy z pełnioną funkcją.
6.3.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i odżywianie się. Uczeń przedstawia źródła i wyjaśnia znaczenie składników pokarmowych (białka, tłuszcze, węglowodany, sole mineralne, woda) dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu.
6.3.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i odżywianie się. Uczeń przedstawia rolę i skutki niedoboru niektórych witamin (A, C, B6, B12, kwasu foliowego, D), składników mineralnych (Mg, Fe, Ca) i aminokwasów egzogennych w organizmie.
6.3.4. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i odżywianie się. Uczeń przedstawia miejsce i produkty trawienia oraz miejsce wchłaniania głównych grup związków organicznych.
6.3.5. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i odżywianie się. Uczeń przedstawia rolę błonnika w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego oraz uzasadnia konieczność systematycznego spożywania owoców i warzyw.
6.3.6. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i odżywianie się. Uczeń wyjaśnia, dlaczego należy stosować dietę zróżnicowaną i dostosowaną do potrzeb organizmu (wiek, stan zdrowia, tryb życia i aktywność fizyczna, pora roku itp.), oraz podaje korzyści z prawidłowego odżywiania się.
6.3.7. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i odżywianie się. Uczeń oblicza indeks masy ciała oraz przedstawia i analizuje konsekwencje zdrowotne niewłaściwego odżywiania (otyłość lub niedowaga oraz ich następstwa).
6.4.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ oddechowy. Uczeń podaje funkcje części układu oddechowego, rozpoznaje je (na schemacie, modelu, rysunku, według opisu itd.) oraz przedstawia związek ich budowy z pełnioną funkcją.
6.4.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ oddechowy. Uczeń opisuje przebieg wymiany gazowej w tkankach i w płucach oraz przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych.
6.4.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ oddechowy. Uczeń przedstawia czynniki wpływające na prawidłowy stan i funkcjonowanie układu oddechowego (aktywność fizyczna poprawiająca wydolność oddechową, niepalenie papierosów czynnie i biernie).
6.5.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krążenia. Uczeń opisuje budowę i funkcje narządów układu krwionośnego i układu limfatycznego.
6.5.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krążenia. Uczeń przedstawia krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym.
6.5.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krążenia. Uczeń przedstawia rolę głównych składników krwi (krwinki czerwone i białe, płytki krwi, osocze) oraz wymienia grupy układu krwi AB0 oraz Rh.
6.5.4. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krążenia. Uczeń przedstawia znaczenie aktywności fizycznej i prawidłowej diety dla właściwego funkcjonowania układu krążenia.
6.5.5. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krążenia. Uczeń przedstawia społeczne znaczenie krwiodawstwa.
6.6.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń opisuje funkcje elementów układu odpornościowego (narządy: śledziona, grasica, węzły chłonne; komórki: makrofagi, limfocyty T, limfocyty B; cząsteczki:przeciwciała).
6.6.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń rozróżnia odporność swoistą i nieswoistą, naturalną i sztuczną, bierną i czynną.
6.6.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń porównuje działanie surowicy i szczepionki; podaje przykłady szczepień obowiązkywch i nieobowiązkowych oraz ocenia ich znaczenie.
6.6.4. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń opisuje konflikt serologiczny Rh.
6.6.5. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń wyjaśnia, na czym polega transplantacja narządów, i podaje przykłady narządów, które można przeszczepiać.
6.6.6. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń przedstawia znaczenie przeszczepów, w tym rodzinnych, oraz zgody na transplantację narządów po śmierci.
6.7.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ wydalniczy. Uczeń podaje przykłady substancji, które są wydalane z organizmu człowieka, oraz wymienia narządy biorące udział w wydalaniu.
6.7.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ wydalniczy. Uczeń opisuje budowę i funkcje głównych struktur układu wydalniczego (nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa).
6.8.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń opisuje budowę i funkcje ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego.
6.8.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń porównuje rolę współczulnego i przywspółczulnego układu nerwowego.
6.8.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń opisuje łuk odruchowy, wymienia rodzaje odruchów oraz przedstawia rolę odruchów warunkowych w uczeniu się.
6.8.4. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń wymienia czynniki wywołujące stres oraz podaje przykłady pozytywnego i negatywnego działania stresu.
6.8.5. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem.
6.9.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Narządy zmysłów. Uczeń przedstawia budowę oka i ucha oraz wyjaśnia sposób ich działania.
6.9.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Narządy zmysłów. Uczeń przedstawia rolę zmysłu równowagi, zmysłu smaku i zmysłu węchu i wskazuje lokalizację odpowiednich narządów i receptorów.
6.9.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Narządy zmysłów. Uczeń przedstawia przyczyny powstawania oraz sposób korygowania wad wzroku (krótkowzroczność, dalekowzroczność, astygmatyzm).
6.9.4. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Narządy zmysłów. Uczeń przedstawia wpływ hałasu na zdrowie człowieka.
6.9.5. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Narządy zmysłów. Uczeń przedstawia podstawowe zasady higieny narządów wzroku i słuchu.
6.10.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń wymienia gruczoły dokrewne, wskazuje ich lokalizację i przedstawia podstawową rolę w regulacji procesów życiowych.
6.10.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń przedstawia biologiczną rolę: hormonu wzrostu, tyroksyny, insuliny, adrenaliny, testosteronu, estrogenów.
6.10.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń przedstawia antagonistyczne działanie insuliny i glukagonu.
6.10.4. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeńwyjaśnia, dlaczego nie należy bez konsultacji z lekarzem przyjmować środków lub leków hormonalnych (np. tabletek antykoncepcyjnych, sterydów).
6.11.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Skóra. Uczeń podaje funkcje skóry, rozpoznaje elementy jej budowy (na schemacie, modelu, rysunku, według opisu itd.) oraz przedstawia jej cechy adaptacyjne do pełnienia funkcji ochronnej, zmysłowej (receptory bólu, dotyku, ciepła, zimna) i termoregulacyjnej).
6.11.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Skóra. Uczeń opisuje stan zdrowej skóry oraz rozpoznaje niepokojące zmiany na skórze, które wymagają konsultacji lekarskiej.
6.12.1. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń przedstawia budowę i funkcje narządów płciowych (męskich i żeńskich) oraz rolę gamet w procesie zapłodnienia.
6.12.2. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń opisuje etapy cyklu miesiączkowego kobiety.
6.12.3. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń przedstawia przebieg ciąży i wyjaśnia wpływ różnych czynników na prawidłowy rozwój zarodka i płodu.
6.12.4. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń przedstawia cechy i przebieg fizycznego, psychicznego i społecznego dojrzewania człowieka.
6.12.5. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową.
7.1. Stan zdrowia i choroby. Uczeń przedstawia znaczenie pojęć „zdrowie” i „choroba” (zdrowie jako stan równowagi środowiska wewnętrznego organizmu, zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne; choroba jako zaburzenie tego stanu).
7.2. Stan zdrowia i choroby. Uczeń przedstawia negatywny wpływ na zdrowie człowieka niektórych substancji psychoaktywnych (tytoń, alkohol), narkotyków i środków dopingujących oraz nadużywania kofeiny i niektórych leków (zwłaszcza oddziałujących na psychikę).
7.3. Stan zdrowia i choroby. Uczeń wymienia najważniejsze choroby człowieka wywoływane przez wirusy, bakterie, protisty i pasożyty zwierzęce oraz przedstawia zasady profilaktyki tych chorób; w szczególności przedstawia drogi zakażenia się wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV, zasady profilaktyki chorób wywołanych przez te wirusy oraz przewiduje indywidualne i społeczne skutki zakażenia.
7.4. Stan zdrowia i choroby. Uczeń przedstawia czynniki sprzyjające rozwojowi choroby nowotworowej (np. niewłaściwa dieta, tryb życia, substancje psychoaktywne, promieniowanie UV) oraz podaje przykłady takich chorób.
7.5. Stan zdrowia i choroby. Uczeń przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nowotworowych.
7.6. Stan zdrowia i choroby. Uczeń uzasadnia konieczność okresowego wykonywania podstawowych badań kontrolnych (np. badania stomatologiczne, podstawowe badania krwi i moczu, pomiar pulsu i ciśnienia krwi).
7.7. Stan zdrowia i choroby. Uczeń analizuje informacje dołączane do leków oraz wyjaśnia, dlaczego nie należy bez wyraźnej potrzeby przyjmować leków ogólnodostępnych oraz dlaczego antybiotyki i inne leki należy stosować zgodnie z zaleceniem lekarza (dawka, godziny przyjmowania leku i długość kuracji).
7.8. Stan zdrowia i choroby. Uczeń przedstawia podstawowe zasady higieny.
7.9. Stan zdrowia i choroby. Uczeń analizuje związek pomiędzy prawidłowym wysypianiem się a funkcjonowaniem organizmu, w szczególności wpływ na procesy uczenia się i zapamiętywania oraz odporność organizmu.
8.1. Genetyka. Uczeń przedstawia znaczenie biologiczne mitozy i mejozy, rozróżnia komórki haploidalne i diploidalne, opisuje budowę chromosomu (chromatydy, centromer), rozróżnia autosomy i chromosomy płci.
8.2. Genetyka. Uczeń przedstawia strukturę podwójnej helisy DNA i wykazuje jej rolę w przechowywaniu informacji genetycznej i powielaniu (replikacji) DNA.
8.3. Genetyka. Uczeń przedstawia sposób zapisywania i odczytywania informacji genetycznej (kolejność nukleotydów w DNA, kod genetyczny); wyjaśnia różnicę pomiędzy informacją genetyczną a kodem genetycznym.
8.4. Genetyka. Uczeń przedstawia zależność pomiędzy genem a cechą.
8.5. Genetyka. Uczeń przedstawia dziedziczenie cech jednogenowych, posługując się podstawowymi pojęciami genetyki (fenotyp, genotyp, gen, allel, homozygota, heterozygota, dominacja, recesywność).
8.6. Genetyka. Uczeń wyjaśnia dziedziczenie grup krwi człowieka (układ AB0, czynnik Rh).
8.7. Genetyka. Uczeń przedstawia dziedziczenie płci u człowieka i podaje przykłady cech człowieka sprzężonych z płcią (hemofilia, daltonizm).
8.8. Genetyka. Uczeń podaje ogólną definicję mutacji oraz wymienia przyczyny ich wystąpienia (mutacje spontaniczne i wywołane przez czynniki mutagenne); podaje przykłady czynników mutagennych.
8.9. Genetyka. Uczeń rozróżnia mutacje genowe (punktowe) i chromosomowe oraz podaje przykłady chorób człowieka warunkowanych takimi mutacjami (mukowiscydoza, zespół Downa).
9.1. Ewolucja życia. Uczeń wyjaśnia pojęcie ewolucji organizmów i przedstawia źródła wiedzy o jej przebiegu.
9.2. Ewolucja życia. Uczeń wyjaśnia na odpowiednich przykładach, na czym polega dobór naturalny i sztuczny, oraz podaje różnice między nimi.
9.3. Ewolucja życia. Uczeń przedstawia podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi jako wynik procesów ewolucyjnych.
10.1. Globalne i lokalne problemy środowiska. Uczeń przedstawia przyczyny i analizuje skutki globalnego ocieplenia klimatu.
10.2. Globalne i lokalne problemy środowiska. Uczeń uzasadnia konieczność segregowania odpadów w gospodarstwie domowym oraz konieczność specjalnego postępowania ze zużytymi bateriami, świetlówkami, przeterminowanymi lekami.
10.3. Globalne i lokalne problemy środowiska. Uczeń proponuje działania ograniczające zużycie wody i energii elektrycznej oraz wytwarzanie odpadów w gospodarstwach domowych.
Wymagania ogólne
1 Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń odbiera, analizuje i ocenia informacje pochodzące z różnych źródeł, ze szczególnym uwzględnieniem prasy, mediów i Internetu.
2 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń interpretuje informacje i wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe między faktami, formułuje wnioski, ocenia i wyraża opinie na temat omawianych zagadnień współczesnej biologii, zagadnień ekologicznych i środowiskowych.
3 Postawa wobec przyrody i środowiska. Uczeń rozumie znaczenie i konieczność ochrony przyrody prezentuje postawę szacunku wobec siebie i wszystkich istot żywych opisuje postawę i zachowanie człowieka odpowiedzialnie korzystającego z dóbr przyrody.
101.1 Poznanie świata organizmów na różnych poziomach organizacji życia. Uczeń opisuje, porządkuje i rozpoznaje organizmy.
101.2 Poznanie świata organizmów na różnych poziomach organizacji życia. Uczeń przedstawia i wyjaśnia procesy i zjawiska biologiczne.
101.3 Poznanie świata organizmów na różnych poziomach organizacji życia. Uczeń przedstawia związki między strukturą a funkcją na różnych poziomach organizacji życia.
101.4 Poznanie świata organizmów na różnych poziomach organizacji życia. Uczeń przedstawia i wyjaśnia zależności między organizmem a środowiskiem.
101.5 Poznanie świata organizmów na różnych poziomach organizacji życia. Uczeń wskazuje źródła różnorodności biologicznej i jej reprezentację na poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemów.
101.6 Poznanie świata organizmów na różnych poziomach organizacji życia. Uczeń interpretuje różnorodność organizmów na Ziemi jako efekt ewolucji biologicznej.
102.1 Pogłębienie wiadomości dotyczących budowy i funkcjonowania organizmu ludzkiego. Uczeń objaśnia funkcjonowanie organizmu ludzkiego na różnych poziomach złożoności.
102.2 Pogłębienie wiadomości dotyczących budowy i funkcjonowania organizmu ludzkiego. Uczeń dostrzega związki między strukturą a funkcją na każdym z tych poziomów.
103.1 Pogłębienie znajomości metodyki badań biologicznych. Uczeń rozumie i stosuje terminologię biologiczną.
103.2 Pogłębienie znajomości metodyki badań biologicznych. Uczeń planuje, przeprowadza i dokumentuje obserwacje i doświadczenia biologiczne.
103.3 Pogłębienie znajomości metodyki badań biologicznych. Uczeń formułuje problemy badawcze, stawia hipotezy i weryfikuje je na drodze obserwacji i doświadczeń.
103.4 Pogłębienie znajomości metodyki badań biologicznych. Uczeń określa warunki doświadczenia.
103.5 Pogłębienie znajomości metodyki badań biologicznych. Uczeń rozróżnia próbę kontrolną i badawczą.
103.6 Pogłębienie znajomości metodyki badań biologicznych. Uczeń formułuje wnioski z przeprowadzonych obserwacji i doświadczeń.
104 Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń odczytuje, selekcjonuje, porównuje i przetwarza informacje pozyskane z różnorodnych źródeł, w tym za pomocą technologii informacyjno-komunikacyjnych.
105.1 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń objaśnia i komentuje informacje.
105.2 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń odnosi się krytycznie do przedstawionych informacji.
105.3 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń oddziela fakty od opinii.
105.4 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe, formułuje wnioski.
105.5 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń formułuje i przedstawia opinie związane z omawianymi zagadnieniami biologicznymi, dobierając racjonalne argumenty.
105.6 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń dostrzega związki między biologią a innymi dziedzinami nauk przyrodniczych i społecznych.
105.7 Rozumowanie i argumentacja. Uczeń rozumie znaczenie współczesnej biologii w życiu człowieka.
106.1 Postawa wobec przyrody i środowiska. Uczeń rozumie znaczenie ochrony przyrody i środowiska.
106.2 Postawa wobec przyrody i środowiska. Uczeń zna i rozumie zasady zrównoważonego rozwoju.
106.3 Postawa wobec przyrody i środowiska. Uczeń prezentuje postawę szacunku wobec siebie i wszystkich istot żywych, środowiska.
106.4 Postawa wobec przyrody i środowiska. Uczeń opisuje postawę i zachowanie człowieka odpowiedzialnie korzystającego z dóbr przyrody i środowiska.
106.5 Postawa wobec przyrody i środowiska. Uczeń zna prawa zwierząt.
106.6 Postawa wobec przyrody i środowiska. Uczeń analizuje swój stosunek do organizmów żywych i środowiska.
Wymagania szczegółowe
A.1 Zalecane ćwiczenia, wycieczki i obserwacje. Uczeń wykonuje następujące ćwiczenia lub dokonuje obserwacji: wyszukuje (w domu, w sklepie spożywczym itd.) produkty uzyskane metodami biotechnologicznymi
A.2 Zalecane ćwiczenia, wycieczki i obserwacje. Uczeń wykonuje następujące ćwiczenia lub dokonuje obserwacji: na wycieczce do ogrodu zoologicznego, botanicznego lub muzeum przyrodniczego zaznajamia się z problematyką ochrony gatunków ginących
A.3 Zalecane ćwiczenia, wycieczki i obserwacje. Uczeń wykonuje następujące ćwiczenia lub dokonuje obserwacji: na wycieczce do najbliżej położonego obszaru chronionego zapoznaje się z problematyką ochrony ekosystemów.
1.1 Biotechnologia i inżynieria genetyczna. Uczeń przedstawia znaczenie biotechnologii tradycyjnej w życiu człowieka oraz podaje przykłady produktów uzyskiwanych jej metodami (np. wino, piwo, sery)
1.2 Biotechnologia i inżynieria genetyczna. Uczeń wyjaśnia, czym zajmuje się inżynieria genetyczna, oraz podaje przykłady jej zastosowania wyjaśnia, co to jest „organizm genetycznie zmodyfikowany (GMO)” i „produkt GMO”
1.3 Biotechnologia i inżynieria genetyczna. Uczeń przedstawia korzyści dla człowieka wynikające z wprowadzania obcych genów do mikroorganizmów oraz podaje przykłady produktów otrzymywanych z wykorzystaniem transformowanych mikroorganizmów
1.4 Biotechnologia i inżynieria genetyczna. Uczeń przedstawia potencjalne korzyści i zagrożenia płynące ze stosowania roślin transgenicznych w rolnictwie oraz transgenicznych zwierząt w badaniach laboratoryjnych i dla celów przemysłowych
1.5 Biotechnologia i inżynieria genetyczna. Uczeń opisuje klonowanie ssaków
1.6 Biotechnologia i inżynieria genetyczna. Uczeń podaje przykłady wykorzystania badań nad DNA (sądownictwo, medycyna, nauka)
1.7 Biotechnologia i inżynieria genetyczna. Uczeń wyjaśnia, na czym polega poradnictwo genetyczne, oraz wymienia sytuacje, w których warto skorzystać z poradnictwa genetycznego i przeprowadzenia badań DNA
1.8 Biotechnologia i inżynieria genetyczna. Uczeń wyjaśnia istotę terapii genowej.
2.1 Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. Uczeń opisuje różnorodność biologiczną na poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym wskazuje przyczyny spadku różnorodności genetycznej, wymierania gatunków, zanikania siedlisk i ekosystemów
2.2 Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. Uczeń przedstawia podstawowe motywy ochrony przyrody (egzystencjalne, ekonomiczne, etyczne i estetyczne)
2.3 Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. Uczeń przedstawia wpływ współczesnego rolnictwa na różnorodność biologiczną (ciągle malejąca liczba gatunków uprawnych przy rosnącym areale upraw, spadek różnorodności genetycznej upraw)
2.4 Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. Uczeń podaje przykłady kilku gatunków, które są zagrożone lub wyginęły wskutek nadmiernej eksploatacji ich populacji
2.5 Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. Uczeń podaje przykłady kilku gatunków, które udało się restytuować w środowisku
2.6 Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. Uczeń przedstawia różnicę między ochroną bierną a czynną, przedstawia prawne formy ochrony przyrody w Polsce oraz podaje przykłady roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową
2.7 Różnorodność biologiczna i jej zagrożenia. Uczeń uzasadnia konieczność międzynarodowej współpracy w celu zapobiegania zagrożeniom przyrody, podaje przykłady takiej współpracy (np. CITES, „Natura 2000”, Agenda 21).
101.1.1 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Budowa chemiczna organizmów. Zagadnienia ogólne. Uczeń przedstawia skład chemiczny organizmów, z podziałem na związki organiczne i nieorganiczne.
101.1.2 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Zagadnienia ogólne. Uczeń wymienia pierwiastki biogenne (C, H, O, N, P, S) i omawia ich znaczenie wyróżnia makro- i mikroelementy i omawia znaczenie makroelementów i wybranych mikroelementów (Mg, Ca, Fe, Na, K, I).
101.1.3 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Zagadnienia ogólne. Uczeń przedstawia rodzaje wiązań i oddziaływań chemicznych występujące w cząsteczkach biologicznych i ich rolę.
101.1.4 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Zagadnienia ogólne. Uczeń wyjaśnia znaczenie wody dla organizmów, opierając się na jej właściwościach fizyczno-chemicznych.
101.1.5 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Zagadnienia ogólne. Uczeń na podstawie wzorów strukturalnych i półstrukturalnych ustala przynależność danego związku organicznego o znaczeniu biologicznym do określonej grupy związków.
101.2.1 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Węglowodany. Uczeń Węglowodany. Uczeń przedstawia budowę i podaje właściwości węglowodanów rozróżnia monosacharydy (triozy, pentozy i heksozy), disacharydy i polisacharydy.
101.2.2 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Węglowodany. Uczeń Węglowodany. Uczeń przedstawia znaczenie wybranych węglowodanów (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza, sacharoza, laktoza, maltoza, skrobia, glikogen, celuloza) dla organizmów.
101.3.1 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Lipidy. Uczeń Lipidy. Uczeń przedstawia budowę i znaczenie tłuszczów w organizmach.
101.3.2 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Lipidy. Uczeń Lipidy. Uczeń rozróżnia lipidy (fosfolipidy, glikolipidy, woski i steroidy, w tym cholesterol), podaje ich właściwości i omawia znaczenie.
101.4.1 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Białka. Uczeń opisuje budowę aminokwasów (wzór ogólny, grupy funkcyjne).
101.4.2 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Białka. Uczeń przedstawia za pomocą rysunku powstawanie wiązania peptydowego.
101.4.3 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Białka. Uczeń wyróżnia peptydy (oligopeptydy, polipeptydy), białka proste i białka złożone.
101.4.4 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Białka. Uczeń przedstawia biologiczną rolę białek.
101.4.5 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Białka. Uczeń opisuje strukturę 1-, 2-, 3- i 4-rzędową białek.
101.4.6 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Białka. Uczeń charakteryzuje wybrane grupy białek (albuminy, globuliny, histony, metaloproteiny).
101.4.7 (Rozszerzenie) Budowa chemiczna organizmów. Białka. Uczeń określa właściwości fizyczne białek, w tym zjawiska: koagulacji i denaturacji.
102.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń wskazuje poszczególne elementy komórki na schemacie, rysunku lub zdjęciu mikroskopowym, przedstawia podobieństwa i różnice między komórką prokariotyczną a eukariotyczną oraz między komórką roślinną, grzybową i zwierzęcą.
102.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń opisuje błony komórki, wskazując na związek między budową a funkcją pełnioną przez błony.
102.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń wyjaśnia przebieg plazmolizy w komórkach roślinnych, odwołując się do zjawiska osmozy.
102.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń opisuje budowę i funkcje mitochondriów i chloroplastów, podaje argumenty na rzecz ich endosymbiotycznego pochodzenia.
102.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń wyjaśnia rolę wakuoli, rybosomów, siateczki śródplazmatycznej (gładkiej i szorstkiej), aparatu Golgiego, lizosomów i peroksysomów w przemianie materii komórki.
102.6 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń wymienia przykłady grup organizmów charakteryzujących się obecnością ściany komórkowej oraz omawia związek między jej budową a funkcją.
102.7 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń opisuje sposoby poruszania się komórek i wykazuje rolę cytoszkieletu w ruchu komórek i transporcie wewnątrzkomórkowym.
102.8 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń wykazuje znaczenie połączeń międzykomórkowych u organizmów wielkomórkowych.
103.1.1 (Rozszerzenie) Enzymy. Uczeń podaje charakterystyczne cechy budowy enzymu białkowego.
103.1.2 (Rozszerzenie) Metabolizm. Enzymy. Uczeń opisuje przebieg katalizy enzymatycznej.
103.1.3 (Rozszerzenie) Metabolizm. Enzymy. Uczeń wyjaśnia, na czym polega swoistość enzymów określa czynniki warunkujące ich aktywność (temperatura, pH, stężenie soli, obecność inhibitorów lub aktywatorów).
103.1.4 (Rozszerzenie) Metabolizm. Enzymy. Uczeń podaje przykłady różnych sposobów regulacji aktywności enzymów w komórce (inhibicja kompetycyjna i niekompetycyjna, fosforylacja/ defosforylacja, aktywacja proenzymów).
103.1.5 (Rozszerzenie) Metabolizm. Enzymy. Uczeń wskazuje możliwość pełnienia funkcji enzymatycznych przez cząsteczki RNA.
103.2.1 (Rozszerzenie) Metabolizm. Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń wyjaśnia na przykładach pojęcia: „szlak metaboliczny”, „cykl przemian metabolicznych”.
103.2.2 (Rozszerzenie) Metabolizm. Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń porównuje anabolizm i katabolizm, wskazuje powiązania między nimi.
103.2.3 (Rozszerzenie) Metabolizm. Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń charakteryzuje związki wysokoenergetyczne na przykładzie ATP.
103.2.4 (Rozszerzenie) Metabolizm. Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń porównuje zasadnicze przemiany metaboliczne komórki zwierzęcej i roślinnej.
103.2.5 (Rozszerzenie) Metabolizm. Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń Ogólne zasady metabolizmu. Uczeń wskazuje substraty i produkty głównych szlaków i cykli metabolicznych (fotosynteza, etapy oddychania tlenowego, oddychanie beztlenowe, glikoliza, glukoneogeneza, rozkład kwasów tłuszczowych, synteza kwasów tłuszczowych, cykl mocznikowy).
103.3.1 (Rozszerzenie) Metabolizm. Oddychanie wewnątrzkomórkowe. Uczeń wymienia związki, które są głównym źródłem energii w komórce.
103.3.2 (Rozszerzenie) Metabolizm. Oddychanie wewnątrzkomórkowe. Uczeń wyjaśnia różnicę między oddychaniem tlenowym a fermentacją, porównuje ich bilans energetyczny.
103.3.3 (Rozszerzenie) Metabolizm. Oddychanie wewnątrzkomórkowe. Uczeń opisuje na podstawie schematów przebieg glikolizy, dekarboksylacji oksydacyjnej pirogronianu, cyklu Krebsa i łańcucha oddechowego podaje miejsce zachodzenia tych procesów w komórce.
103.3.4 (Rozszerzenie) Metabolizm. Oddychanie wewnątrzkomórkowe. Uczeń wyjaśnia zasadę działania łańcucha oddechowego i mechanizm syntezy ATP.
103.4.1 (Rozszerzenie) Metabolizm. Fotosynteza. Uczeń przedstawia proces fotosyntezy i jego znaczenie na Ziemi.
103.4.2 (Rozszerzenie) Metabolizm. Fotosynteza. Uczeń określa rolę najważniejszych barwników biorących udział w fotosyntezie.
103.4.3 (Rozszerzenie) Metabolizm. Fotosynteza. Uczeń na podstawie schematu analizuje przebieg zależnej od światła fazy fotosyntezy, przedstawia funkcje obu fotosystemów i wyjaśnia, w jaki sposób powstają NADPH i ATP.
103.4.4 (Rozszerzenie) Metabolizm. Fotosynteza. Uczeń opisuje etapy cyklu Calvina i wskazuje je na schemacie, określa bilans tego cyklu.
104.1.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów. Uczeń rozróżnia (na schemacie) grupy mono-, para- i polifiletyczne.
104.1.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów. Uczeń porządkuje hierarchicznie podstawowe rangi taksonomiczne.
104.1.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów. Uczeń przedstawia związek między filogenezą organizmów a ich klasyfikacją.
104.1.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów. Uczeń przedstawia na podstawie klasyfikacji określonej grupy organizmów jej uproszczone drzewo filogenetyczne.
104.1.5 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów. Uczeń oznacza organizmy za pomocą klucza.
104.1.6 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów. Uczeń opracowuje prosty dychotomiczny klucz do oznaczania określonej grupy organizmów lub obiektów.
104.2.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Wirusy. Uczeń omawia podstawowe elementy budowy wirionu i wykazuje, że jest ona ściśle związana z przystosowaniem się do skrajnego pasożytnictwa.
104.2.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Wirusy. Uczeń opisuje cykl życiowy bakteriofaga (lityczny i lizogeniczny) oraz wirusa zwierzęcego zachodzący bez lizy komórki.
104.2.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Wirusy. Uczeń wyjaśnia, co to są retrowirusy i podaje ich przykłady.
104.2.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Wirusy. Uczeń wymienia najważniejsze choroby wirusowe człowieka (WZW typu A, B i C, AIDS, zakażenie HPV, grypa, odra, świnka, różyczka, ospa wietrzna, polio, wścieklizna) i określa drogi zakażenia wirusami oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób wirusowych.
104.3.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Bakterie. Uczeń przedstawia różnorodność bakterii pod względem budowy komórki, zdolności do przemieszczania się, trybu życia i sposobu odżywiania się (fototrofizm, chemotrofizm, heterotrofizm).
104.3.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Bakterie. Uczeń przedstawia charakterystyczne cechy sinic jako bakterii prowadzących fotosyntezę oksygeniczną (tlenową) oraz zdolnych do asymilacji azotu atmosferycznego.
104.3.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Bakterie. Uczeń wyjaśnia, w jaki sposób bakterie mogą przekazywać sobie informację genetyczną w procesie koniugacji.
104.3.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Bakterie. Uczeń przedstawia rolę bakterii w życiu człowieka i w przyrodzie (przede wszystkim w rozkładzie materii organicznej oraz w krążeniu azotu).
104.3.5 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Bakterie. Uczeń wymienia najważniejsze choroby bakteryjne człowieka (gruźlica, czerwonka bakteryjna, dur brzuszny, cholera, wąglik, borelioza, tężec), przedstawia drogi zakażenia bakteriami oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób bakteryjnych.
104.4.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Protisty i rośliny pierwotnie wodne. Uczeń przedstawia sposoby poruszania się protistów jednokomórkowych i wskazuje odpowiednie organelle (struktury) lub mechanizmy umożliwiające ruch.
104.4.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Protisty i rośliny pierwotnie wodne. Uczeń przedstawia różnorodność sposobów odżywiania się protistów, wskazując na związek z ich budową i trybem życia.
104.4.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Protisty i rośliny pierwotnie wodne. Uczeń rozróżnia najważniejsze grupy glonów (brunatnice, okrzemki, bruzdnice, krasnorosty, zielenice) na podstawie cech charakterystycznych i przedstawia rolę glonów w ekosystemach wodnych jako producentów materii organicznej.
104.4.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Protisty i rośliny pierwotnie wodne. Uczeń wymienia najważniejsze protisty wywołujące choroby człowieka (malaria, rzęsistkowica, lamblioza, toksoplazmoza, czerwonka pełzakowa), przedstawia drogi zarażenia oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez protisty.
104.5.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny lądowe. Uczeń porównuje warunki życia roślin w wodzie i na lądzie oraz wskazuje cechy roślin, które umożliwiły im opanowanie środowiska lądowego.
104.5.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny lądowe. Uczeń wskazuje cechy charakterystyczne mszaków, widłaków, skrzypów, paproci oraz roślin nago- i okrytonasiennych, opisuje zróżnicowanie budowy ich ciała, wskazując poszczególne organy i określając ich funkcje.
104.5.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny lądowe. Uczeń porównuje przemianę pokoleń (i faz jądrowych) grup roślin wymienionych w pkt 2, wskazując na stopniową redukcję pokolenia gametofitu w trakcie ewolucji na lądzie.
104.5.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny lądowe. Uczeń rozpoznaje przedstawicieli rodzimych gatunków iglastych.
104.5.5 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny lądowe. Uczeń rozróżnia rośliny jednoliścienne od dwuliściennych, wskazując ich cechy charakterystyczne (cechy liścia i kwiatu, system korzeniowy, budowa anatomiczna korzenia i pędu).
104.5.6 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny lądowe. Uczeń podaje przykłady znaczenia roślin w życiu człowieka (np. rośliny jadalne, trujące, przemysłowe, lecznicze).
104.6.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – budowa i funkcje tkanek i organów. Uczeń przedstawia charakterystyczne cechy budowy tkanek roślinnych (twórczej, okrywającej, miękiszowej, wzmacniającej, przewodzącej), identyfikuje je na rysunku (schemacie, preparacie mikroskopowym, fotografii itp.), określając związek ich budowy z pełnioną funkcją.
104.6.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – budowa i funkcje tkanek i organów. Uczeń analizuje budowę morfologiczną rośliny okrytonasiennej, rozróżniając poszczególne organy i określając ich funkcje.
104.6.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – budowa i funkcje tkanek i organów. Uczeń analizuje budowę anatomiczną organów roślinnych: pierwotną i wtórną budowę korzenia i łodygi rośliny dwuliściennej, pierwotną budowę łodygi rośliny jednoliściennej, budowę liścia, określając związek ich budowy z pełnioną funkcją.
104.6.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – budowa i funkcje tkanek i organów. Uczeń opisuje modyfikacje organów roślin (korzeni, liści, łodygi) jako adaptacje do bytowania w określonych warunkach środowiska.
104.6.5 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – budowa i funkcje tkanek i organów. Uczeń wyróżnia formy ekologiczne roślin w zależności od dostępności wody i światła w środowisku.
104.7.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – odżywianie się. Uczeń wskazuje główne makro- i mikroelementy (C, H, O, N, S, P, K, Mg) oraz określa ich źródła dla roślin.
104.7.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – odżywianie się. Uczeń określa sposób pobierania wody i soli mineralnych oraz mechanizmy transportu wody (potencjał wody, transpiracja, siła ssąca liści, kohezja, adhezja, parcie korzeniowe).
104.7.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – odżywianie się. Uczeń przedstawia warunki wymiany gazowej u roślin, wskazując odpowiednie adaptacje w ich budowie anatomicznej.
104.7.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – odżywianie się. Uczeń wskazuje drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy i jakimi produkty fotosyntezy rozchodzą się w roślinie.
104.8.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – rozmnażanie się. Uczeń podaje podstawowe cechy zalążka i nasienia oraz wykazuje ich znaczenie adaptacyjne do życia na lądzie.
104.8.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – rozmnażanie się. Uczeń opisuje budowę kwiatu okrytonasiennych, przedstawia jej różnorodność i wykazuje, że jest ona związana ze sposobami zapylania.
104.8.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – rozmnażanie się. Uczeń przedstawia powstawanie gametofitów męskiego i żeńskiego, zapłodnienie komórki jajowej oraz rozwój i kiełkowanie nasienia u rośliny okrytonasiennej.
104.8.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – rozmnażanie się. Uczeń opisuje podstawowe sposoby rozsiewania się nasion (z udziałem wiatru, wody i zwierząt), wskazując odpowiednie adaptacje w budowie owocu.
104.8.5 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – rozmnażanie się. Uczeń opisuje sposoby rozmnażania wegetatywnego.
104.9.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – reakcja na bodźce. Uczeń przedstawia podstawowe sposoby reakcji roślin na bodźce (ruchy tropiczne i nastyczne) podaje ich przykłady (fototropizm, geotropizm, sejsmonastia, nyktynastia).
104.9.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – reakcja na bodźce. Uczeń przedstawia rolę hormonów roślinnych w funkcjonowaniu rośliny, w tym w reakcjach tropicznych.
104.9.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Rośliny – reakcja na bodźce. Uczeń wyjaśnia zjawisko fotoperiodyzmu.
104.10.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Grzyby. Uczeń podaje podstawowe cechy grzybów odróżniające je od innych organizmów.
104.10.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Grzyby. Uczeń wymienia cechy grzybów, które są przystosowaniem do heterotroficznego trybu życia w środowisku lądowym.
104.10.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Grzyby. Uczeń wymienia cechy pozwalające na odróżnienie sprzężniowców, workowców i podstawczaków.
104.10.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Grzyby. Uczeń przedstawia związki symbiotyczne, w które wchodzą grzyby (w tym mikoryzę).
104.10.5 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Grzyby. Uczeń przedstawia budowę i tryb życia grzybów porostowych określa ich znaczenie jako organizmów wskaźnikowych.
104.10.6 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Grzyby. Uczeń określa rolę grzybów w przyrodzie, przede wszystkim jako destruentów materii organicznej.
104.10.7 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Grzyby. Uczeń przedstawia znaczenie grzybów w gospodarce, podając przykłady wykorzystywania grzybów, jak i straty przez nie wywoływane.
104.10.8 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Grzyby. Uczeń przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez grzyby.
104.11.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń przedstawia budowę i tryb życia gąbek.
104.11.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów, mięczaków i szkarłupni.
104.11.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń przedstawia budowę, czynności życiowe i tryb życia parzydełkowców, określa ich rolę w przyrodzie.
104.11.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń porównuje cechy płazińców wolno żyjących i pasożytniczych w powiązaniu z ich trybem życia.
104.11.5 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń na podstawie schematów opisuje przykładowe cykle rozwojowe: tasiemca – tasiemiec nieuzbrojony, nicieni pasożytniczych – glista ludzka, włosień wymienia żywicieli pośrednich i ostatecznych oraz wskazuje sposoby ich zarażenia wyżej wymienionymi pasożytami.
104.11.6 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń wymienia najczęściej występujące płazińce i nicienie pasożytnicze, których żywicielem może być człowiek, podaje sposoby zapobiegania szerzeniu się ich inwazji.
104.11.7 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń rozróżnia wieloszczety, skąposzczety i pijawki przedstawia znaczenie pierścienic w przyrodzie i dla człowieka.
104.11.8 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń wymienia wspólne cechy stawonogów, podkreślając te, które zadecydowały o sukcesie ewolucyjnym tej grupy zwierząt.
104.11.9 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń rozróżnia skorupiaki, pajęczaki, wije i owady oraz porównuje środowiska życia, budowę i czynności życiowe tych grup.
104.12.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta kręgowe. Uczeń wymienia cechy charakterystyczne ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków w powiązaniu ze środowiskiem i trybem życia.
104.12.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta kręgowe. Uczeń opisuje przebieg czynności życiowych, w tym rozmnażanie się i rozwój grup wymienionych w pkt 1.
104.12.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta kręgowe. Uczeń dokonuje przeglądu grup wymienionych pkt 1, z uwzględnieniem gatunków pospolitych i podlegających ochronie w Polsce.
104.12.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta kręgowe. Uczeń na podstawie charakterystycznych cech zalicza kręgowce do odpowiednich gromad, a ssaki odpowiednio do stekowców, torbaczy lub łożyskowców.
104.12.5 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Zwierzęta kręgowe. Uczeń przedstawia znaczenie kręgowców w przyrodzie i życiu człowieka.
104.13.1 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń przedstawia zależność między trybem życia zwierzęcia (wolno żyjący lub osiadły) a budową ciała, w tym symetrią.
104.13.2 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń opisuje różne rodzaje powłok ciała zwierząt.
104.13.3 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń analizuje rolę i współdziałanie układu mięśniowego i różnych typów szkieletu (wewnętrznego, zewnętrznego, hydraulicznego) podczas ruchu zwierząt.
104.13.4 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń wymienia rodzaje zmysłów występujące u zwierząt, wymienia odbierane bodźce, określa odbierające je receptory i przedstawia ich funkcje.
104.13.5 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń rozróżnia oczy proste od złożonych.
104.13.6 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń wykazuje związek między rozwojem układu nerwowego a złożonością budowy zwierzęcia przedstawia etapy ewolucji ośrodkowego układu nerwowego u kręgowców.
104.13.7 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń podaje przykłady regulacji hormonalnej u zwierząt na przykładzie przeobrażenia u owadów.
104.13.8 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń podaje różnice między układami pokarmowymi zwierząt w zależności od rodzaju pobieranego pokarmu.
104.13.9 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń opisuje rolę organizmów symbiotycznych w przewodach pokarmowych zwierząt (na przykładzie przeżuwaczy i człowieka).
104.13.10 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń wyjaśnia rolę płynów ciała krążących w ciele zwierzęcia.
104.13.11 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń wykazuje związek między budową układu krwionośnego a jego funkcją u poznanych grup zwierząt.
104.13.12 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń wykazuje znaczenie barwników oddechowych i podaje ich przykłady u różnych zwierząt.
104.13.13 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń na przykładzie poznanych zwierząt określa sposoby wymiany gazowej i wymienia służące jej narządy (układy).
104.13.14 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń wyjaśnia istotę procesu wydalania oraz wskazuje substancje, które są wydalane z organizmów różnych zwierząt, w powiązaniu ze środowiskiem ich życia.
104.13.15 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń podaje przykłady różnych typów narządów wydalniczych zwierząt.
104.13.16 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń wymienia typy rozmnażania bezpłciowego i podaje grupy zwierząt, u których może ono zachodzić.
104.13.17 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń podaje różnicę między zapłodnieniem zewnętrznym a wewnętrznym, rozróżnia jajorodność, jajożyworodność i żyworodność i wymienia grupy, u których takie typy rozmnażania występują.
104.13.18 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń przedstawia podstawowe etapy rozwoju zarodka, wymienia listki zarodkowe, wyróżnia zwierzęta pierwo- i wtórouste.
104.13.19 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń rozróżnia rozwój prosty (bezpośredni) od złożonego (pośredniego), podając odpowiednie przykłady.
104.13.20 (Rozszerzenie) Przegląd różnorodności organizmów. Porównanie struktur zwierząt odpowiedzialnych za realizację różnych czynności życiowych. Uczeń przedstawia rolę błon płodowych w rozwoju zarodka kręgowców lądowych.
105.1.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów). Uczeń rozpoznaje (na ilustracji, rysunku, według opisu itd.) tkanki budujące ciało człowieka oraz podaje ich funkcję i lokalizację w organizmie człowieka.
105.1.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów). Uczeń przedstawia układy narządów człowieka oraz określa ich podstawowe funkcje, wykazuje cechy budowy narządów będące ich adaptacją do pełnionych funkcji.
105.1.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów). Uczeń przedstawia powiązania strukturalne i funkcjonalne między narządami w obrębie poszczególnych układów oraz między układami.
105.2.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Homeostaza organizmu człowieka. Uczeń przedstawia mechanizmy i narządy odpowiedzialne za utrzymanie wybranych parametrów środowiska wewnętrznego na określonym poziomie (wyjaśnia regulację stałej temperatury ciała, rolę stałości składu płynów ustrojowych, np. stężenia glukozy we krwi, stałości ciśnienia krwi).
105.2.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Homeostaza organizmu człowieka. Uczeń określa czynniki wpływające na zaburzenie homeostazy organizmu (stres, szkodliwe substancje, w tym narkotyki, nadużywanie leków i niektórych używek, biologiczne czynniki chorobotwórcze).
105.2.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Homeostaza organizmu człowieka. Uczeń wymienia przyczyny schorzeń poszczególnych układów (pokarmowy, oddechowy, krwionośny, nerwowy, narządy zmysłów) i przedstawia zasady profilaktyki w tym zakresie.
105.3.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń analizuje budowę szkieletu człowieka.
105.3.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń analizuje budowę różnych połączeń kości (stawy, szwy, chrząstkozrosty) pod względem pełnionej funkcji oraz wymienia ich przykłady.
105.3.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń przedstawia antagonizm pracy mięśni szkieletowych.
105.3.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń porównuje budowę i działanie mięśni gładkich, poprzecznie prążkowanych szkieletowych oraz mięśnia sercowego.
105.3.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń wymienia główne grupy mięśni człowieka oraz określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała.
105.3.6 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń przedstawia budowę i wyjaśnia mechanizm skurczu sarkomeru.
105.3.7 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń analizuje procesy pozyskiwania energii w mięśniach (rola fosfokreatyny, oddychanie beztlenowe, rola mioglobiny, oddychanie tlenowe) i wyjaśnia mechanizm powstawania deficytu tlenowego.
105.3.8 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ ruchu. Uczeń analizuje związek pomiędzy systematyczną aktywnością fizyczną a gęstością masy kostnej i prawidłowym stanem układu ruchu.
105.4.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych. Uczeń omawia budowę poszczególnych elementów układu pokarmowego oraz przedstawia związek pomiędzy budową a pełnioną funkcją.
105.4.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych. Uczeń podaje źródła, funkcje i wyjaśnia znaczenie składników pokarmowych dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu ze szczególnym uwzględnieniem roli witamin, soli mineralnych, aminokwasów egzogennych, nienasyconych kwasów tłuszczowych i błonnika.
105.4.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych. Uczeń przedstawia i porównuje proces trawienia, wchłaniania i transportu białek, cukrów i tłuszczów.
105.4.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych. Uczeń analizuje potrzeby energetyczne organizmu oraz porównuje (porządkuje) wybrane formy aktywności fizycznej pod względem zapotrzebowania na energię.
105.4.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych. Uczeń analizuje związek pomiędzy dietą i trybem życia a stanem zdrowia (otyłość i jej następstwa zdrowotne, cukrzyca, anoreksja, bulimia).
105.5.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ oddechowy. Uczeń opisuje budowę i funkcje narządów wchodzących w skład układu oddechowego.
105.5.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ oddechowy. Uczeń wyjaśnia znaczenie oddychania tlenowego dla organizmu.
105.5.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ oddechowy. Uczeń przedstawia mechanizm wymiany gazowej w tkankach i w płucach oraz określa rolę klatki piersiowej i przepony w tym procesie.
105.5.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ oddechowy. Uczeń określa rolę krwi w transporcie tlenu i dwutlenku węgla.
105.5.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ oddechowy. Uczeń analizuje wpływ czynników zewnętrznych na stan i funkcjonowanie układu oddechowego (alergie, bierne i czynne palenie tytoniu, pyłowe zanieczyszczenia powietrza).
105.6.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krwionośny. Uczeń charakteryzuje budowę serca i naczyń krwionośnych, wskazuje ich cechy adaptacyjne do pełnionych funkcji.
105.6.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krwionośny. Uczeń wykazuje współdziałanie układu krwionośnego z innymi układami (limfatycznym, pokarmowym, wydalniczym, dokrewnym).
105.6.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krwionośny. Uczeń przedstawia krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym (z uwzględnieniem przystosowania w budowie naczyń krwionośnych i występowania różnych rodzajów sieci naczyń włosowatych).
105.6.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krwionośny. Uczeń charakteryzuje funkcje poszczególnych składników krwi (krwinki, płytki, przeciwciała).
105.6.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krwionośny. Uczeń przedstawia główne grupy krwi w układzie AB0 oraz czynnik Rh.
105.6.6 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ krwionośny. Uczeń analizuje związek pomiędzy dietą i trybem życia a stanem i funkcjonowaniem układu krwionośnego (miażdżyca, zawał serca, żylaki).
105.7.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń opisuje elementy układu odpornościowego człowieka.
105.7.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń przedstawia reakcję odpornościową humoralną i komórkową, swoistą i nieswoistą.
105.7.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń wyjaśnia, coś to jest konflikt serologiczny i zgodność tkankowa.
105.7.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń przedstawia immunologiczne podłoże alergii, wymienia najczęstsze alergeny (roztocza, pyłki, arachidy itd.).
105.7.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń opisuje sytuacje, w których występuje niedobór odporności (immunosupresja po przeszczepach, AIDS itd.), i przedstawia związane z tym zagrożenia.
105.7.6 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ odpornościowy. Uczeń wyjaśnia, co to są choroby autoimmunizacyjne, podaje przykłady takich chorób.
105.8.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ wydalniczy. Uczeń wyjaśnia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu człowieka.
105.8.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ wydalniczy. Uczeń przedstawia budowę i funkcję poszczególnych narządów układu wydalniczego (nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa).
105.8.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ wydalniczy. Uczeń wykazuje związek między budową nerki a pełnioną funkcją.
105.8.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ wydalniczy. Uczeń przedstawia sposób funkcjonowania nefronu oraz porównuje składniki moczu pierwotnego i ostatecznego.
105.8.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ wydalniczy. Uczeń wyjaśnia, na czym polega niewydolność nerek i na czym polega dializa.
105.9.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń opisuje budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów.
105.9.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń przedstawia rolę układu autonomicznego współczulnego i przywspółczulnego.
105.9.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń przedstawia istotę procesu powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego.
105.9.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń wymienia przykłady i opisuje rolę przekaźników nerwowych w komunikacji w układzie nerwowym.
105.9.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń opisuje łuk odruchowy oraz wymienia rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się.
105.9.6 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń wykazuje kontrolno-integracyjną rolę mózgu, z uwzględnieniem funkcji jego części: kory, poszczególnych płatów, hipokampu.
105.9.7 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń przedstawia lokalizację i rolę ośrodków korowych.
105.9.8 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ nerwowy. Uczeń przedstawia biologiczne znaczenie snu.
105.10.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Narządy zmysłów. Uczeń klasyfikuje receptory ze względu na rodzaj bodźca, przedstawia ich funkcje oraz przedstawia lokalizację receptorów w organizmie człowieka.
105.10.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Narządy zmysłów. Uczeń przedstawia budowę oka i ucha oraz wyjaśnia sposób ich działania (omawia drogę bodźca).
105.10.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Narządy zmysłów. Uczeń przedstawia budowę i określa rolę błędnika, zmysłu smaku i węchu.
105.10.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Narządy zmysłów. Uczeń przedstawia podstawowe zasady higieny narządu wzroku i słuchu.
105.11.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Budowa i funkcje skóry. Uczeń opisuje budowę skóry i wykazuje zależność pomiędzy budową a funkcjami skóry (ochronna, termoregulacyjna, wydzielnicza, zmysłowa).
105.11.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Budowa i funkcje skóry. Uczeń przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób skóry (trądzik, kontrola zmian skórnych, wpływ promieniowania UV na stan skóry i rozwój chorób nowotworowych skóry).
105.12.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń klasyfikuje hormony według kryterium budowy chemicznej oraz przedstawia wpływ hormonów peptydowych i sterydowych na komórki docelowe.
105.12.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń wymienia gruczoły dokrewne, podaje ich lokalizację i przedstawia ich rolę w regulacji procesów życiowych.
105.12.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń wyjaśnia mechanizmy homeostazy (w tym mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego) i ilustruje przykładami wpływ hormonów na jej utrzymanie.
105.12.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń wykazuje nadrzędną rolę podwzgórza i przysadki mózgowej w regulacji hormonalnej (opisuje mechanizm sprzężenia zwrotnego między przysadką mózgową a gruczołem podległym na przykładzie tarczycy).
105.12.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń wyjaśnia mechanizm antagonistycznego działania niektórych hormonów na przykładzie insuliny i glukagonu oraz kalcytoniny i parathormonu.
105.12.6 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń wyjaśnia działanie adrenaliny i podaje przykłady sytuacji, w których jest ona wydzielana.
105.12.7 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń analizuje działanie hormonów odpowiedzialnych za dojrzewanie i rozród człowieka.
105.12.8 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ dokrewny. Uczeń podaje przykłady hormonów tkankowych (gastryna, erytropoetyna) i ich roli w organizmie.
105.13.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ rozrodczy. Uczeń charakteryzuje przebieg dojrzewania fizycznego człowieka.
105.13.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ rozrodczy. Uczeń przedstawia budowę i funkcje żeńskich i męskich narządów płciowych.
105.13.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ rozrodczy. Uczeń analizuje przebieg procesu spermatogenezy i oogenezy.
105.13.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ rozrodczy. Uczeń przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego.
105.13.5 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Układ rozrodczy. Uczeń przedstawia fizjologię zapłodnienia.
105.14.1 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Rozwój człowieka. Uczeń opisuje metody wykorzystywane w planowaniu rodziny.
105.14.2 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Rozwój człowieka. Uczeń wyjaśnia istotę badań prenatalnych oraz podaje przykłady sytuacji, w których warto z nich skorzystać.
105.14.3 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Rozwój człowieka. Uczeń opisuje przebieg kolejnych faz rozwoju zarodka i płodu, z uwzględnieniem roli łożyska, oraz wyjaśnia wpływ różnych czynników na prawidłowy przebieg ciąży.
105.14.4 (Rozszerzenie) Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka. Rozwój człowieka. Uczeń przedstawia etapy ontogenezy człowieka (od narodzin po starość).
106.1.1 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Kwasy nukleinowe. Uczeń przedstawia budowę nukleotydów.
106.1.2 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Kwasy nukleinowe. Uczeń przedstawia strukturę podwójnej helisy i określa rolę wiązań wodorowych w jej utrzymaniu.
106.1.3 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Kwasy nukleinowe. Uczeń wykazuje rolę podwójnej helisy w replikacji DNA oraz określa polimerazę DNA jako enzym odpowiedzialny za replikację uzasadnia znaczenie sposobu syntezy DNA (replikacji semikonserwatywnej) dla dziedziczenia informacji.
106.1.4 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Kwasy nukleinowe. Uczeń opisuje i porównuje strukturę i funkcję cząsteczek DNA i RNA.
106.1.5 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Kwasy nukleinowe. Uczeń przedstawia podstawowe rodzaje RNA występujące w komórce (mRNA, rRNA i tRNA) oraz określa ich rolę.
106.2.1 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Cykl komórkowy. Uczeń przedstawia organizację DNA w genomie (helisa, nukleosom, chromatyda, chromosom).
106.2.2 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Cykl komórkowy. Uczeń opisuje cykl komórkowy, wymienia etap, w którym zachodzi replikacja DNA, uzasadnia konieczność podwojenia ilości DNA przed podziałem komórki.
106.2.3 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Cykl komórkowy. Uczeń opisuje budowę chromosomu (metafazowego), podaje podstawowe cechy kariotypu organizmu diploidalnego.
106.2.4 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Cykl komórkowy. Uczeń podaje różnicę między podziałem mitotycznym a mejotycznym i wyjaśnia biologiczne znaczenie obu typów podziału.
106.2.5 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Cykl komórkowy. Uczeń analizuje nowotwory jako efekt mutacji zaburzających regulację cyklu komórkowego.
106.3.1 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Informacja genetyczna i jej ekspresja. Uczeń wyjaśnia sposób kodowania porządku aminokwasów w białku za pomocą kolejności nukleotydów w DNA, posługuje się tabelą kodu genetycznego.
106.3.2 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Informacja genetyczna i jej ekspresja. Uczeń przedstawia poszczególne etapy prowadzące od DNA do białka (transkrypcja, translacja), uwzględniając rolę poszczególnych typów RNA oraz rybosomów.
106.3.3 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Informacja genetyczna i jej ekspresja. Uczeń przedstawia proces potranskrypcyjnej obróbki RNA u organizmów eukariotycznych.
106.3.4 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Informacja genetyczna i jej ekspresja. Uczeń przedstawia potranslacyjne modyfikacje białek (fosforylacja, glikozylacja).
106.3.5 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Informacja genetyczna i jej ekspresja. Uczeń porównuje strukturę genomu prokariotycznego i eukariotycznego.
106.4.1 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Regulacja działania genów. Uczeń przedstawia teorię operonu.
106.4.2 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Regulacja działania genów. Uczeń wyjaśnia, na czym polega kontrola negatywna i pozytywna w operonie.
106.4.3 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Regulacja działania genów. Uczeń przedstawia sposoby regulacji działania genów u organizmów eukariotycznych.
106.5.1 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Genetyka mendlowska. Uczeń wyjaśnia i stosuje podstawowe pojęcia genetyki klasycznej (allel, allel dominujący, allel recesywny, locus, homozygota, heterozygota, genotyp, fenotyp).
106.5.2 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Genetyka mendlowska. Uczeń przedstawia i stosuje prawa Mendla.
106.5.3 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Genetyka mendlowska. Uczeń zapisuje i analizuje krzyżówki jednogenowe i dwugenowe (z dominacją zupełną i niezupełną oraz allelami wielokrotnymi, posługując się szachownicą Punnetta) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych genotypów i fenotypów w pokoleniach potomnych.
106.5.4 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Genetyka mendlowska. Uczeń opisuje sprzężenia genów (w tym sprzężenia z płcią) i przedstawia sposoby ich mapowania na chromosomie.
106.5.5 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Genetyka mendlowska. Uczeń przedstawia sposób dziedziczenia płci u człowieka, analizuje drzewa rodowe, w tym dotyczące występowania chorób genetycznych człowieka.
106.5.6 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Genetyka mendlowska. Uczeń podaje przykłady cech (nieciągłych) dziedziczących się zgodnie z prawami Mendla.
106.6.1 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Zmienność genetyczna. Uczeń określa źródła zmienności genetycznej (mutacje, rekombinacja).
106.6.2 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Zmienność genetyczna. Uczeń przedstawia związek między rodzajem zmienności cechy (zmienność nieciągła lub ciągła) a sposobem determinacji genetycznej (jedno locus lub wiele genów).
106.6.3 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Zmienność genetyczna. Uczeń przedstawia zjawisko plejotropii.
106.6.4 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Zmienność genetyczna. Uczeń podaje przykłady zachodzenia rekombinacji genetycznej (mejoza).
106.6.5 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Zmienność genetyczna. Uczeń rozróżnia mutacje genowe: punktowe, delecje i insercje i określa ich możliwe skutki.
106.6.6 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Zmienność genetyczna. Uczeń definiuje mutacje chromosomowe i określa ich możliwe skutki.
106.7.1 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Choroby genetyczne. Uczeń podaje przykłady chorób genetycznych człowieka wywołanych przez mutacje genowe (mukowiscydoza, fenyloketonuria, hemofilia, ślepota na barwy, choroba Huntingtona).
106.7.2 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Choroby genetyczne. Uczeń podaje przykłady chorób genetycznych wywoływanych przez mutacje chromosomowe i określa te mutacje (zespoły Downa, Turnera i Klinefeltera).
106.8.1 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń przedstawia najważniejsze typy enzymów stosowanych w inżynierii genetycznej (enzymy restrykcyjne, ligazy, polimerazy DNA).
106.8.2 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń przedstawia istotę procedur inżynierii genetycznej (izolacji i wprowadzania obcego genu do organizmu).
106.8.3 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń przedstawia zasadę metody PCR (łańcuchowej reakcji polimerazy) i jej zastosowanie.
106.8.4 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń przedstawia sposoby oraz cele otrzymywania transgenicznych bakterii, roślin i zwierząt.
106.8.5 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń przedstawia procedury i cele doświadczalnego klonowania organizmów, w tym ssaków.
106.8.6 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń przedstawia sposoby i cele otrzymywania komórek macierzystych.
106.8.7 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń przedstawia różnorodne zastosowania metod genetycznych, m.in. w kryminalistyce i sądownictwie, diagnostyce medycznej i badaniach ewolucyjnych.
106.8.8 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń dyskutuje problemy etyczne związane z rozwojem inżynierii genetycznej i biotechnologii, w tym przedstawia kontrowersje towarzyszące badaniom nad klonowaniem terapeutycznym człowieka i formułuje własną opinię na ten temat.
106.8.9 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń przedstawia perspektywy zastosowania terapii genowej.
106.8.10 (Rozszerzenie) Genetyka i biotechnologia. Biotechnologia molekularna, inżynieria genetyczna i medycyna molekularna. Uczeń przedstawia projekt poznania genomu ludzkiego i jego konsekwencje dla medycyny, zdrowia, ubezpieczeń zdrowotnych.
107.1.1 (Rozszerzenie) Ekologia. Nisza ekologiczna. Uczeń przedstawia podstawowe elementy niszy ekologicznej organizmu, rozróżniając zakres tolerancji organizmu względem warunków (czynników) środowiska oraz zbiór niezbędnych mu zasobów.
107.1.2 (Rozszerzenie) Ekologia. Nisza ekologiczna. Uczeń określa środowisko życia organizmu, mając podany jego zakres tolerancji na określone czynniki (np. temperaturę, wilgotność, stężenie tlenków siarki w powietrzu).
107.1.3 (Rozszerzenie) Ekologia. Nisza ekologiczna. Uczeń przedstawia rolę organizmów o wąskim zakresie tolerancji na czynniki środowiska w monitorowaniu jego zmian, zwłaszcza powodowanych przez działalność człowieka, podaje przykłady takich organizmów wskaźnikowych.
107.2.1 (Rozszerzenie) Ekologia. Populacja. Uczeń wyróżnia populację lokalną gatunku, określając jej przykładowe granice oraz wskazując związki między jej członkami.
107.2.2 (Rozszerzenie) Ekologia. Populacja. Uczeń przewiduje zmiany liczebności populacji, dysponując danymi o jej aktualnej liczebności, rozrodczości, śmiertelności oraz migracjach osobników.
107.2.3 (Rozszerzenie) Ekologia. Populacja. Uczeń analizuje strukturę wiekową i przestrzenną populacji określonego gatunku.
107.2.4 (Rozszerzenie) Ekologia. Populacja. Uczeń przedstawia przyczyny konkurencji wewnątrzgatunkowej i przewiduje jej skutki.
107.3.1 (Rozszerzenie) Ekologia. Zależności międzygatunkowe. Uczeń przedstawia źródło konkurencji międzygatunkowej, jakim jest korzystanie przez różne organizmy z tych samych zasobów środowiska.
107.3.2 (Rozszerzenie) Ekologia. Zależności międzygatunkowe. Uczeń przedstawia skutki konkurencji międzygatunkowej w postaci zawężenia się nisz ekologicznych konkurentów lub wypierania jednego gatunku z części jego areału przez drugi.
107.3.3 (Rozszerzenie) Ekologia. Zależności międzygatunkowe. Uczeń przedstawia podobieństwa i różnice między drapieżnictwem, roślinożernością i pasożytnictwem.
107.3.4 (Rozszerzenie) Ekologia. Zależności międzygatunkowe. Uczeń wymienia czynniki sprzyjające rozprzestrzenianiu się pasożytów (patogenów).
107.3.5 (Rozszerzenie) Ekologia. Zależności międzygatunkowe. Uczeń wyjaśnia zmiany liczebności populacji zjadanego i zjadającego na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego.
107.3.6 (Rozszerzenie) Ekologia. Zależności międzygatunkowe. Uczeń przedstawia skutki presji populacji zjadającego (drapieżnika, roślinożercy lub pasożyta) na populację zjadanego, jakim jest zmniejszenie konkurencji wśród zjadanych przedstawia znaczenie tego zjawiska dla zachowania różnorodności gatunkowej.
107.3.7 (Rozszerzenie) Ekologia. Zależności międzygatunkowe. Uczeń wykazuje rolę zależności mutualistycznych (fakultatywnych i obligatoryjnych jedno- lub obustronnie) w przyrodzie, posługując się uprzednio poznanymi przykładami (porosty, mikoryza, współżycie korzeni roślin z bakteriami wiążącymi azot, przenoszenie pyłku roślin przez zwierzęta odżywiające się nektarem itd.).
107.3.8 (Rozszerzenie) Ekologia. Zależności międzygatunkowe. Uczeń podaje przykłady komensalizmu.
107.4.1 (Rozszerzenie) Ekologia. Struktura i funkcjonowanie ekosystemu. Uczeń przedstawia rolę organizmów tworzących biocenozę w kształtowaniu biotopu (proces glebotwórczy, mikroklimat).
107.4.2 (Rozszerzenie) Ekologia. Struktura i funkcjonowanie ekosystemu. Uczeń na przykładzie lasu wykazuje, że zróżnicowana struktura przestrzenna ekosystemu zależy zarówno od czynników fizykochemicznych (zmienność środowiska w skali lokalnej), jak i biotycznych (tworzących go gatunków – np. warstwy lasu).
107.4.3 (Rozszerzenie) Ekologia. Struktura i funkcjonowanie ekosystemu. Uczeń określa rolę zależności pokarmowych w ekosystemie, przedstawia je w postaci łańcuchów i sieci pokarmowych, analizuje przedstawione (w postaci schematu, opisu itd.) sieci i łańcuchy pokarmowe.
107.4.4 (Rozszerzenie) Ekologia. Struktura i funkcjonowanie ekosystemu. Uczeń przewiduje na podstawie danych o strukturze pokarmowej dwóch ekosystemów (oraz wiedzy o dynamice populacji zjadających i zjadanych), który z nich może być bardziej podatny na gradacje (masowe pojawy) roślinożerców.
107.5.1 (Rozszerzenie) Ekologia. Przepływ energii i krążenie materii w przyrodzie. Uczeń wyróżnia poziomy troficzne producentów i konsumentów materii organicznej, a wśród tych ostatnich – roślinożerców, drapieżców (kolejnych rzędów) oraz destruentów.
107.5.2 (Rozszerzenie) Ekologia. Przepływ energii i krążenie materii w przyrodzie. Uczeń wyjaśnia, dlaczego wykres ilustrujący ilość energii przepływającej przez poziomy troficzne od roślin do drapieżców ostatniego rzędu ma postać piramidy.
107.5.3 (Rozszerzenie) Ekologia. Przepływ energii i krążenie materii w przyrodzie. Uczeń wykazuje rolę, jaką w krążeniu materii odgrywają różne organizmy odżywiające się szczątkami innych organizmów.
107.5.4 (Rozszerzenie) Ekologia. Przepływ energii i krążenie materii w przyrodzie. Uczeń opisuje obieg węgla w przyrodzie, wskazuje główne źródła jego dopływu i odpływu.
107.5.5 (Rozszerzenie) Ekologia. Przepływ energii i krążenie materii w przyrodzie. Uczeń opisuje obieg azotu w przyrodzie, określa rolę różnych grup bakterii w obiegu tego pierwiastka.
108.1 (Rozszerzenie) Różnorodność biologiczna Ziemi. Uczeń wymienia główne czynniki geograficzne kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni), podaje przykłady miejsc charakteryzujących się szczególnym bogactwem gatunkowym.
108.2 (Rozszerzenie) Różnorodność biologiczna Ziemi. Uczeń przedstawia wpływ zlodowaceń na rozmieszczenie gatunków (rola ostoi w przetrwaniu gatunków w trakcie zlodowaceń, gatunki reliktowe jako świadectwo przemian świata żywego) podaje przykłady reliktów.
108.3 (Rozszerzenie) Różnorodność biologiczna Ziemi. Uczeń wyjaśnia rozmieszczenie biomów na kuli ziemskiej, odwołując się do zróżnicowania czynników klimatycznych.
108.4 (Rozszerzenie) Różnorodność biologiczna Ziemi. Uczeń przedstawia wpływ człowieka na różnorodność biologiczną, podaje przykłady tego wpływu (zagrożenie gatunków rodzimych, introdukcja gatunków obcych).
108.5 (Rozszerzenie) Różnorodność biologiczna Ziemi. Uczeń uzasadnia konieczność zachowania starych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt hodowlanych jako części różnorodności biologicznej.
108.6 (Rozszerzenie) Różnorodność biologiczna Ziemi. Uczeń uzasadnia konieczność stosowania ochrony czynnej dla zachowania wybranych gatunków i ekosystemów.
109.1.1 (Rozszerzenie) Ewolucja. Źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji. Uczeń przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji (budowa, rozwój i zapis genetyczny organizmów, skamieniałości, obserwacje doboru w naturze).
109.1.2 (Rozszerzenie) Ewolucja. Źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji. Uczeń podaje przykłady działania doboru naturalnego (melanizm przemysłowy, uzyskiwanie przez bakterie oporności na antybiotyki itp.).
109.1.3 (Rozszerzenie) Ewolucja. Źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji. Uczeń przedstawia znaczenie skamieniałości jako bezpośredniego źródła wiedzy o przebiegu ewolucji organizmów oraz sposób ich powstawania i wyjaśnia przyczyny niekompletności zapisu kopalnego.
109.1.4 (Rozszerzenie) Ewolucja. Źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji. Uczeń odczytuje z drzewa filogenetycznego relację pokrewieństwa ewolucyjnego gatunków, zapisuje taką relację przedstawioną w formie opisu, schematu lub klasyfikacji.
109.2.1 (Rozszerzenie) Ewolucja. Dobór naturalny. Uczeń wykazuje rolę mutacji i rekombinacji genetycznej w powstawaniu zmienności, która jest surowcem ewolucji.
109.2.2 (Rozszerzenie) Ewolucja. Dobór naturalny. Uczeń przedstawia mechanizm działania doboru naturalnego i jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy, różnicujący), omawia skutki doboru w postaci powstawania adaptacji u organizmów.
109.2.3 (Rozszerzenie) Ewolucja. Dobór naturalny. Uczeń przedstawia adaptacje wybranych (poznanych wcześniej gatunków) do życia w określonych warunkach środowiska.
109.3.1 (Rozszerzenie) Ewolucja. Elementy genetyki populacji. Uczeń definiuje pulę genową populacji.
109.3.2 (Rozszerzenie) Ewolucja. Elementy genetyki populacji. Uczeń przedstawia prawo Hardy’ego-Weinberga i stosuje je do rozwiązywania prostych zadań (jeden locus, dwa allele).
109.3.3 (Rozszerzenie) Ewolucja. Elementy genetyki populacji. Uczeń wykazuje, że na poziomie genetycznym efektem doboru naturalnego są zmiany częstości genów w populacji.
109.3.4 (Rozszerzenie) Ewolucja. Elementy genetyki populacji. Uczeń wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne – recesywne (np. mukowiscydoza), współdominujące (np. anemia sierpowata), dominujące (np. pląsawica Huntingtona).
109.3.5 (Rozszerzenie) Ewolucja. Elementy genetyki populacji. Uczeń przedstawia warunki, w których zachodzi dryf genetyczny i omawia jego skutki.
109.4.1 (Rozszerzenie) Ewolucja. Powstawanie gatunków. Uczeń wyjaśnia, na czym polega biologiczna definicja gatunku (gatunek jako zamknięta pula genowa), rozróżnia gatunki biologiczne na podstawie wyników odpowiednich badań (przedstawionych w formie opisu, tabeli, schematu itd.).
109.4.2 (Rozszerzenie) Ewolucja. Powstawanie gatunków. Uczeń przedstawia mechanizm powstawania gatunków wskutek izolacji geograficznej i rolę czynników zewnętrznych (zlodowacenia, zmiany klimatyczne, wędrówki kontynentów) w powstawaniu i zanikaniu barier.
109.4.3 (Rozszerzenie) Ewolucja. Powstawanie gatunków. Uczeń wyjaśnia różnicę między specjacją allopatryczną a sympatryczną.
109.5.1 (Rozszerzenie) Ewolucja. Pochodzenie i rozwój życia na Ziemi. Uczeń przedstawia, w jaki sposób mogły powstać pierwsze organizmy na Ziemi, odwołując się do hipotez wyjaśniających najważniejsze etapy tego procesu: syntezę związków organicznych z nieorganicznymi, powstanie materiału genetycznego („świat RNA”), powstanie komórki („koacerwaty”, „micelle lipidowe”).
109.5.2 (Rozszerzenie) Ewolucja. Pochodzenie i rozwój życia na Ziemi. Uczeń przedstawia rolę czynników zewnętrznych w przebiegu ewolucji (zmiany klimatyczne, katastrofy kosmiczne, dryf kontynentów).
109.5.3 (Rozszerzenie) Ewolucja. Pochodzenie i rozwój życia na Ziemi. Uczeń opisuje warunki, w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna podaje przykłady konwergencji i dywergencji identyfikuje konwergencje i dywergencje na podstawie schematu, rysunku, opisu itd..
109.5.4 (Rozszerzenie) Ewolucja. Pochodzenie i rozwój życia na Ziemi. Uczeń porządkuje chronologicznie najważniejsze zdarzenia z historii życia na Ziemi, podaje erę, w której zaszły (eon w wypadku prekambru).
109.6.1 (Rozszerzenie) Ewolucja. Antropogeneza. Uczeń przedstawia podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi, zwłaszcza małpami człekokształtnymi.
109.6.2 (Rozszerzenie) Ewolucja. Antropogeneza. Uczeń przedstawia zmiany, jakie zaszły w trakcie ewolucji człowieka.
109.6.2 (Rozszerzenie) Ewolucja. Antropogeneza. Uczeń wymienia najważniejsze kopalne formy człowiekowate (australopiteki, człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, neandertalczyk), porządkuje je chronologicznie i określa ich najważniejsze cechy (pojemność mózgoczaszki, najważniejsze cechy kośćca, używanie narzędzi, ślady kultury).
1011.10 (Rozszerzenie) Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń porównuje przeobrażenie zupełne i niezupełne owadów.
1011.11 (Rozszerzenie) Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń przedstawia znaczenie stawonogów w przyrodzie i życiu człowieka.
1011.12 (Rozszerzenie) Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń porównuje budowę i czynności życiowe ślimaków, małżów i głowonogów, rozpoznaje typowych przedstawicieli tych grup.
1011.13 (Rozszerzenie) Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń przedstawia znaczenie mięczaków w przyrodzie i dla człowieka.
1011.14 (Rozszerzenie) Zwierzęta bezkręgowe. Uczeń:wymienia charakterystyczne cechy strunowców na przykładzie lancetnika.
